Charbrowo (niem. Charbrow, od 1937 roku Degendorf) – wieś oddalona od Łeby o 9 km, leży przy szosie Lębork-Łeba. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1286 roku, i mówi o podarowaniu Charbrowa biskupowi kujawskiemu przez Mściwoja II. W 1564 roku nowym właścicielem został Ernst von Weiher. Niedługo potem, w 1601 roku majątek staje się własnością rodziny von Krockow. Również w tym przypadku stosunek własności nie trwał zbyt długo, gdyż już w 1660 roku nowym właścicielem został Lorenz Christoph von Somnitz. Jemu zawdzięcza się wybudowanie pałacu w stylu renesansowo-barokowym, który wielokrotnie rozbudowywany, zachował się do naszych czasów. 

   Po II wojnie światowej w pałacu von Somnitzów mieściła się dyrekcja Państwowego Gospodarstwa Rolnego. W roku 1668 rozpoczęto budowę nowego kościoła w stylu barokowym. Powstał on na bazie istniejącej tu wcześniej świątyni, z której wykorzystano cześć murów. Koszt budowy wyniósł 4004 florenów i 25,5 groszy. Przez pierwsze 150 lat istnienia świątynia ta nie posiadała organów. Kościół, podobnie jak pałac, zachował się do dzisiaj. 

   Lorenz Ch. von Somnitz był niezwykle ważną osobistością, jak byśmy powiedzieli współcześnie był vipem, gdyż należał do najbardziej zaufanych doradców samego Wielkiego Elektora. Równolegle pełnił odpowiedzialną funkcję starosty bytowsko-lęborskiego (od 1657 do 1678 r.). Pochodził on ze starego pomorskiego rodu, wzmiankowanego już w 1350 r.

   Przez 285 lat, aż do zakończenia II wojny św. majątek pozostawał w rękach rodziny. Ostatnim jego właścicielem był Paul von Somnitz, który w 1939 roku miał tu 2561 ha ziemi, w tym 770 ha lasu i 482 ha łąk. Administratorem tych włości był Ulrich von Somnitz. Pogłowie zwierząt wyglądało następująco:

konie – 70 szt.

bydło – 340 (w tym 110 krów dojnych)

owce – 410

świnie - 300

Nie były to wszystkie dobra von Somnitzów, bo jeszcze w Gaci posiadali 1004 hektary, w tym 285 ha lasu i 307 ha łąk i pastwisk.

                 Pałac w Charbrowie na widokówce z obiegu w 1934 roku


   W Charbrowie mieścił się urząd administracji terenowej (gmina zbiorcza), obejmujący swoim zasięgiem również Krakulice, Cegielnię i Gać (niem. Speck). Miejscowość ta od zawsze była związana z Charbrowem i nigdzie nie była wymieniana, jako samodzielna jednostka administracyjna. Do tutejszej parafii ewangelickiej należały następujące wsie, folwarki i majątki: Cegielnia, Gać, Górki, Komaszewo, Krakulice, Łebieniec, Nieznachowo, Podróże, Poraj, Roszczyce, Skarszewo, Wicko, Wrzeście i Wrześcienko. 

   Aż do połowy XIX wieku, Charbrowo i okolica zachowały częściowo charakter kaszubski, jaskrawo odwzorowany uczestnictwem w publicznych praktykach religijnych, prowadzonych w języku kaszubskim. Jeszcze w latach 20. XIX wieku liczba wiernych na nabożeństwach kaszubskich (ewangelickich) dochodziła do 700 osób (ok. 1/5 stanu parafii) i w miarę upływu lat ulegała stałemu spadkowi. Po raz ostatni język kaszubski zabrzmiał w charbrowskim kościele w 1871 roku, kiedy frekwencja spadła niemalże do zera.

   Pod koniec XIX wieku w wsi nie mieszkał ani jeden katolik, natomiast jest wymieniana 5-osobowa rodzina wyznania mojżeszowego. Księga adresowa z 1882 r. podaje, że duszpasterzem w tutejszej parafii był pastor Bechtold, a nauczycielami w szkole byli Meicke i Topel. Ten drugi pełnił jednocześnie funkcję zakrystiana.

Kościół parafialny p.w. św. Józefa Oblubieńca w Charbrowie - stan z października 2012 r. Został on wybudowany w latach 60. XVII wieku, jako świątynia protestancka.
                                                                                                                                         Foto: Jarosław Gburczyk

   Prowadzone w różnych okresach historycznych wojny zabierały na zawsze niektórych synów tej ziemi, których pośmiertnie upamiętniano tablicami i pomnikami. Niezwykle spektakularnie wyglądał bilans ofiar z wojen napoleońskich 1807-14. Mianowicie wojna dwukrotnie zabrała po dwóch braci z rodzin szlacheckich. Pierwsi z nich, to bracia von Gruben. Rodzina von Gruben, o silnie zakorzenionych tradycjach wojskowych, była właścicielem majątków w Bargędzinie i Komaszewie.

   Ojciec obu poległych był pułkownikiem armii pruskiej, w 1807 roku odznaczony za męstwo w czasie oblężenia twierdzy w Kołobrzegu. Pozostałe ofiary, to dwaj synowie właściciela charbrowskiego majątku, Karl i Teophil von Somnitz. Kolejna wojna - francusko-pruska 1870/71 - pochłonęła z terenu parafii siedmiu poległych żołnierzy. 

   Najtragiczniejsze żniwo zebrała I wojna św., na frontach której poległo 28 tutejszych parafian. W roku 1905 liczba wiernych osiągnęła stan ok. 4 tys. dusz, a liczba mieszkańców Charbrowa 507 osób. W Gaci zamieszkiwało 259 osób. Do roku 1939 nastąpiła zmiana wskaźnika demograficznego, który wynosił odpowiednio 584 i 245. Parafia właściwa dla wyznania rzymskokatolickiego znajdowała się w Lęborku.

Widokówka z 1938 roku przedstawiająca Charbrowo widziane z lotu ptaka. Wykonano ją rok po zmianie nazwy wsi z Charbrow na Degendorf. W górnej części karty widzimy długi szpaler drzew, pod którym znajduje się szosa z Łeby do Lęborka.

Wicko (niem. Vietzig) – leży 10 km na południe od Łeby, na skrzyżowaniu dróg z Łeby do Lęborka i z Pucka do Słupska. Wieś wymieniana po raz pierwszy w 1402 roku. W XVI i XVII wieku była własnością rodziny Gorke. Przez cały XVIII wiek kolejnym właścicielem Wicka była rodzina von Wussow. Ostatni z tej linii rodu, będący starostą lęborskim i bytowskim, zmarł w 1794 roku. Po jego śmierci następuje częsta zmiana właściciela majątku, który ostatecznie w 1900 roku został sprzedany skarbowi państwa. 

   W 1907 roku w Poraju (niem. Neuhammerstein), w miejscowości sąsiadującej o 2 km z Wickiem oddano do użytku stację doświadczalną, zajmującą się badaniami nad właściwościami torfu, sposobami jego wykorzystania i wydobycia. Niemały wkład szedł w badania mające zwiększyć mleczność krów przy zastosowaniu dodatków paszowych produkowanych na bazie torfu.

   Była to samodzielna placówka naukowa o charakterze badawczym, a jej pierwszym kierownikiem był prof. Freckmann. Rejon Wicka, jak i całego dolnego biegu rzeki Łeby, obfituje w bogate pokłady torfu, który przez kolejne długie dziesięciolecia wydobywano gospodarczo. Największa odkrywka mieściła się w pobliskich Krakulicach i działała niezależnie od ośrodka w Poraju. 

   W stacji prowadzono liczne kursy dla właścicieli majątków, administratorów, rolników, uczniów szkół i uczelni rolniczych, nauczycieli i wykładowców akademickich, promując tym samym szerokie możliwości wykorzystania torfu w rolnictwie. Kurs trwał dwa tygodnie. W sezonie letnim zakład przyjmował praktykantów z całych Niemiec, którzy wakacje szkolne przeznaczyli na dokształcanie i zajęcia praktyczne, w ten sposób zdobywając rzadką i gruntowną wiedzę na temat właściwości i wykorzystania torfu.

   Zajęcia dla kursantów prowadzili pracownicy naukowi w osobach kierownika instytutu, prof. Freckmanna i dr Kannenberga (od 1926 roku). Splendoru placówce dodawał fakt, że przez dłuższy czas była to jedyna instytucja tego typu w całych Niemczech. 

Piękna trójpolowa widokówka z początków XX wieku, przedstawiająca po lewej pałac w Wicku, po prawej Stację Doświadczalną w Poraju i u dołu majątek w Górkach.

Czteropolowa widokówka Wicka z początku lat 30. U góry od lewej: pałac i szkoła, na dole od lewej: główna ulica i gospoda. 

 

Budynek po dawnej Stacji Doświadczalnej w Poraju - stan z października 2012 r.
                                                                                                     Foto: Jarosław Gburczyk

  W Wicku znajdowała się siedziba urzędu administracji terenowej (gmina zbiorcza), któremu podlegały wsie: Gęś, Poraj i Skarszewo. W 1905 roku zamieszkiwało tu 628 osób (wieś i majątek), a w 1939 roku – 686 osób. Wicko charakteryzowała jednowyznaniowość społeczeństwa i wszyscy mieszkańcy, oprócz nielicznych ateistów, byli członkami protestanckiej gminy wyznaniowej. Kościół parafialny znajdował się w Charbrowie, natomiast katolicki w Lęborku, chociaż nie było tu ani jednego katolika.  

   W pierwszych dniach marca 1945 roku we wsi panował ogromny chaos, spowodowany ruchami wojsk i masowym przemieszczaniem się zdezorientowanej ludności cywilnej. Wicko leży przy lokalnym węźle komunikacyjnym, którego drogi prowadzą w sensie dosłownym, w cztery strony świata. W tamtych dniach jedni szli na południe, inni znowu na północ, a największy napór był na kierunku wschodnim. Powiat lęborski, podobnie jak pozostała część Pomorza był odcięty od reszty terytorium Rzeszy, dlatego front przesuwał się tutaj z zachodu na wschód w stronę Gdyni. Zajęcie wsi przez Rosjan nastąpiło 10 marca 1945 roku, w godzinach popołudniowych.



 Cecenowo (niem. Zezenow) – wieś położona w pow. słupskim, w gminie Główczyce przy drodze wojewódzkiej nr 213, oddalona od Łeby o 15 km. Nieopodal wsi przepływa rzeka Łeba, która stanowi naturalną granicę, rozdzielającą powiaty słupski i lęborski (prawy brzeg). Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z okresu 1249-52 i znajdują się w dokumentach podpisanych przez księcia gdańskiego, Świętopełka II. Zawarte w nich treści świadczą, że właścicielem Cecenowa był klasztor norbertanek z Żukowa (pow. kartuski).

   Kolejny władca Pomorza gdańskiego Mściwój II, w 1283 roku potwierdza wcześniejsze prawa własności klasztoru do wsi. Po zdradzie Święców i sprzedaży tych ziem margrabiom brandenburskim, w 1310 roku Cecenowo zostało podarowane klasztorowi w Żukowie Morskim (pow. sławieński). W 1510 roku żukowskie mniszki sprzedają wieś marszałkowi dworskiemu i staroście lęborskiemu w jednej osobie, Ewaldowi von Massow. W umowie sprzedaży była klauzula, że w przypadku wymarcia jego linii męskiej Cecenowo przejdzie ponownie na własność klasztoru.

   Ród von Massow z genealogią sięgającą roku 1232, przyczynił się do rozwoju gospodarczego regionu, władając licznymi majątkami, nieruchomościami i zakładami produkcyjnymi (m.in. cegielnią w Pogorzelicach). Wielu jego członków sprawowało poważne urzędy państwowe, w tym ministerialne.

   Jako ciekawostkę podam, że inwestorem i pierwszym właścicielem wybudowanego w 1907 roku domu kuracyjnego w Łebie, obecnie hotel Neptun, był baron Herbert von Massow (1870-1945). Przez 267 lat rodzina ta dzierżyła majątek Cecenowo i w roku 1777 sprzedała go wraz z Dargolezą, Maurycemu Henrykowi von Weiherowi (Moritz Heinrich von Weiher) z Janowic za 22 tys. talarów.

   Von Weiher z kolei w 1796 roku odsprzedał oba majątki Kasparowi Wilhelmowi von Zitzewitz (czyt. Cycewic) za sumę 40 tys. talarów. Od stuleci kolebką rodu von Zitzewitz był majątek Sycewice w pow. słupskim, w gminie Kobylnica. Jego protoplastą był Martinus de Sitsovis, który jest wzmiankowany w roku 1345, jako pan tamtejszych dóbr. W ciągu wieków ród ten znacznie się rozrósł, posiadając liczne odgałęzienia.

   Jego przedstawiciele byli właścicielami wielu pomorskich majątków, pełnili wysokie stanowiska w służbie państwowej, wykonywali wolne zawody i służyli jako oficerowie w armii. Twórcą linii cecenowskiej był Georg von Zitzewitz (ur. 1585), którego potomkowie żyją do dziś.

   Nowy właściciel Cecenowa, żonaty ze słynącą z nieprzeciętnej urody Dorotheą Charlottą Hering, gospodarował do swojej śmierci w 1829 roku. Niektórzy potomkowie tej rodziny, zwłaszcza Wilhelm, opanowali język kaszubski i używali go w kontaktach z okolicznymi Kaszubami. Dzięki temu przylgnął do niego przydomek „Król Kaszubski”. Wilhelm (1838-1925) był uważany za najbardziej rozwojowego dziedzica w dziejach dóbr cecenowskich.

   Po śmierci swojego ojca Heinricha (1798-1864), osiadł on w Cecenowie na stałe i zamieszkał razem z matką, obejmując tamtejsze dobra. Liczyły one 1200 hektarów, z czego 354 ha stanowiły grunty orne, 522 ha łąk i pastwisk, 311 ha lasu i 3 ha ogrodu. W późniejszych latach uruchomiono młyn parowy i gorzelnię.

   Dzięki wzorowo prowadzonej gospodarce w swoich majątkach, był on poważany w kręgach ziemiańskich i biznesowych. Do tego ludzkie i sprawiedliwe traktowanie swoich pracowników sprawiło, że był lubiany przez okoliczną ludność. W czasie wojny francusko-pruskiej (1870-71) wykazał się wielką odwagą na froncie co po latach, wraz z innymi zasługami, przyniosło mu tytuł hrabiowski nadany przez najjaśniejszego pana.

   Udzielał się również w polityce, zarówno samorządowej jak i na szczeblu centralnym, sprawując dożywotni mandat w izbie wyższej parlamentu pruskiego. Był 3-krotnie żonaty. Z pierwszego mażeństwa z Marie von Krockow posiadał 8 dzieci. 23 grudnia 1918 roku 80-letni Wilhelm oficjalnie przepisał prawa własności na rzecz swojego najstarszego syna o imionach Wilhelm Siegfried (Wilhelm Zygfryd).

Pałac w Cecenowie na ilustracji z pocz. XX w. - widok od strony ogrodu.

Dawna siedziba rodziny von Zitzewitz w Cecenowie - wybudowana w latach 1812-14 i dwukrotnie, w latach 1858 i 1868 rozbudowana. Widok od strony dziedzińca. Obecnie pałac jest mocno nadgryziony zębem czasu z licznymi uszkodzeiami substancji budynku. Brak śladów użytkowania obiektu. Stan z października 2012 r.
                                                                                                                                           Foto: Jarosław Gburczyk

Nad wejściem do pałacu zachował się herb rodowy. Stan z października 2012.

                                                                                                                                         Foto: Jarosław Gburczyk

   Majątek pozostał w rękach rodziny do dnia wkroczenia Rosjan do wsi 9 marca 1945 roku. Zajęcie Cecenowa było poprzedzone kilkugodzinną, ciężką walką, w której wojska sowieckie rozbiły niemiecki batalion piechoty i 80-osobowy oddział pospolitego ruszenia (Volkssturm). 

   Straty wojenne wśród mieszkańców były stosunkowo duże. W 1939 roku wieś zamieszkiwały 553 osoby, z których na frontach II wojny zginęło 27, spośród ludności cywilnej 6 osób zostało zamordowanych przez wojska sowieckie i 54 osoby zaginęły w niewyjaśnionych do dzisiaj okolicznościach. Zdecydowana większość z nich została wywieziona przez Rosjan i słuch o nich zaginął.

   Do tych liczb należy doliczyć kilkanaście przypadków śmierci z powodu chorób, zwłaszcza tyfusu, zapalenia płuc i chorób dziecięcych. Spowodowane to było katastrofalnymi warunkami bytowymi stworzonymi przez Rosjan, w tym brakiem lekarstw, środków higieny i opieki medycznej. Kilkanaście kobiet zostało zgwałconych, zanotowano przypadki samobójstw. 

   W maju 1945 roku do wsi przybyli pierwsi Polacy, a byli nimi funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej (MO), wraz z którymi zjawili się osadnicy. Od lata 1946 r. rozpoczęto przymusowe wysiedlenia ludności niemieckiej za Odrę. W pierwszym transporcie wywieziono m.in. pastora von Derschau. Ostatni właściciel majątku, Wilhelm Siegfried von Zitzewitz, w sierpniu 1945 roku załatwił wyjazd do Berlina swojej rodzinie, samemu pozostając na zajętych włościach. Opuścił je dopiero w trakcie przymusowego wysiedlenia, 4 września 1947 roku. Zmarł 29 września 1949 roku w Stuttgarcie.